Niebezpieczne, zabraniane, niewygodne, nieprawomyślne, niemoralne, cenzurowane, niszczone, palone. Książki zakazane. Wzbudzały kontrowersje, oburzenie i protesty. Czy słusznie się ich obawiano? Czy dziś istnieją takie zakazane tytuły? W niedzielę, 18 września, rozpoczęły się obchody Tygodnia Zakazanych Książek pod hasłem: “ NIECH WOLNOŚĆ CZYTA”, (ang. „LET FREEDOM READ”).
Od zarania dziejów po dziś dzień tysiące książek było zakazywanych lub cenzurowanych przez różnego rodzaju władze świeckie lub religijne. Idea zakazu publikacji książek pojawiła się już w czasach starożytnych – w V wieku p.n.e. w Atenach spalono dzieła Protagorasa kwestionujące istnienie bogów, zaś pierwsze wzmianki o książkach zakazanych pojawiły się w Państwie Platona.
Potem pojawił się słynny Indeks ksiąg zakazanych – opracowywany i ogłaszany przez Kościół katolicki spis dzieł, których nie wolno czytać, posiadać i rozpowszechniać bez zezwolenia. Na indeksie znalazły się m.in. dzieła naukowe i filozoficzne Galileusza, Kanta, Kartezjusza, Keplera, Kopernika, Monteskiusza, Woltera, Rousseau, Locke’a czy Hume’a, a także wielu innych wybitnych autorów, których twórczość należy do kanonu dzieł europejskiej kultury, tj.: Denis Diderot, Victor Hugo, Gustave Flaubert czy Emil Zola. Ostatnie wydanie indeksu, opublikowane w 1948 roku, zawierało 4126 dzieł.
W dobie oświecenia obowiązywała świecka cenzura prewencyjna, polegająca na kontroli publikacji przed ukazaniem się w druku. Później cenzurę tę stosowano w państwach totalitarnych, takich jak ZSRR czy hitlerowskie Niemcy, była obecna również w PRL-u. Do historii przeszła akcja z 1933 roku palenia w niemieckich i austriackich miastach książek uznanych za „szkodliwe dla ducha niemieckiego”, wśród których znalazły się m.in. arcydzieła H. Heinego, T. Manna oraz E. Remarque’a. Istniała również lista autorów zakazanych w III Rzeszy, na której znaleźli się np. Bertolt Brecht, Walter Benjamin, Franz Kafka, Zygmunt Freud.
Tydzień Zakazanych Książek (ang. Banned Books Week) to coroczne święto wolności czytania. Obchodzone jest na całym świecie od 1982 r. Organizowane zwykle w ostatnim tygodniu września, podkreśla wartość bezpłatnego i otwartego dostępu do informacji, szkodliwość cenzury i zwraca uwagę na zagadnienie wolności intelektualnej. Tydzień Zakazanych Książek łączy całą społeczność książkową — bibliotekarzy, księgarzy, wydawców, dziennikarzy, nauczycieli i czytelników we wspólnym wspieraniu wolności czytania. Początkowo był on odpowiedzią na coraz częstsze próby zakazywania książek w szkołach, księgarniach i bibliotekach. Według danych Amerykańskiego Stowarzyszenia Bibliotekarzy, od 1982 roku cenzorzy próbowali zakazać ponad 11 tysięcy tytułów. W samym tylko roku 2020 były to aż 273 pozycje. Przeważnie próby cenzury uzasadniane są ochroną najmłodszych przed „niewłaściwymi” treściami. W Polsce tegoroczne wydarzenie trwa od niedzieli 24 września do soboty 30 września 2023 roku.
Choć w naszym kraju świętowanie Tygodnia Zakazanych Książek nie jest aż tak popularne, to ważne, żeby czytelnicy mieli świadomość, jak bardzo cenzura może wpłynąć na dostęp do literatury. Problem ten zresztą jest na pewno znany pokoleniom pamiętającym okres PRL, kiedy władza na liście zakazanych książek umieściła m.in. takie tytuły, jak „Rok 1984” George’a Orwella, a wiele przykładów prozy i poezji wydawano dopiero po wcześniejszym ocenzurowaniu „nieodpowiednich” fragmentów. Niemal wszystko wtedy było zakazane, rozmowy telefoniczne kontrolowane, a książki i widowiska sceniczne objęte cenzurą prewencyjną. Istniał nawet Główny Urząd Kontroli Publikacji i Widowisk, który zajmował się kontrolą i weryfikacją publikacji prasowych, radiowych i telewizyjnych, wydawnictw książkowych, filmów, spektakli teatralnych, widowisk oraz wystaw. W wyniku tego powstał tzw. drugi obieg, czyli wydawnictwa podziemne.
DEMORALIZACJA I NIEPOŻĄDANE WARTOŚCI
W przeszłości książki kwestionowano przeważnie ze względu na przemycane w nich „niepożądane” idee. Obecnie wykreślenie pozycji z listy lektur czy zakazanie jej sprzedaży najczęściej spowodowane jest wpływem treści na kształtowanie umysłów najmłodszych czytelników. Wśród najbardziej kontrowersyjnych powieści wymienia się m.in. „Władcę much”, którego fabuła określana jest mianem brutalnej i demoralizującej, a także serię
o Harrym Potterze, również w Polsce oskarżaną o szerzenie okultyzmu. Negatywny wpływ na młodzież czy propagowanie odmiennych wartości to jednak nie jedyne powody zakazywania książek na całym świecie. W 1931 roku w chińskiej prowincji Hunan na czarnej liście znalazła się m.in. „Alicja w krainie czarów” Lewisa Carrolla, umieszczona tam ze względu na nadawanie ludzkich cech zwierzętom. Powieścią powszechnie zakazywaną z wielu przyczyn był także „Folwark Zwierzęcy” George’a Orwella – w ZSRR i krajach komunistycznych ze względu na antystalinistyczny wydźwięk, a w Zjednoczonych Emiratach Arabskich za sprzeczne z islamskimi wartościami przedstawienie świń. Do dziś książka zabroniona jest w Korei Północnej, a w Wietnamie można znaleźć jedynie jej ocenzurowaną wersję.
CO CZYTAĆ PODCZAS TYGODNIA ZAKAZANYCH KSIĄŻEK?
Organizatorzy Tygodnia Zakazanych Książek zachęcają do sięgnięcia po lektury, które z różnych powodów w wielu krajach zakazano lub objęto cenzurą. Wśród nich można znaleźć znane na całym świecie zarówno pozycje uważane obecnie za wybitne, jak i przykłady literatury współczesnej. Na liście 100 najczęściej zakazywanych w ostatniej dekadzie pozycji, opracowanej przez Amerykańskie Stowarzyszenie Bibliotekarzy znaleźć można m.in. Pięćdziesiąt twarzy Grey’a, Igrzyska śmierci czy serię Plotkara.
Intencją przyświecającą zarówno Indeksowi ksiąg zakazanych, jak i cenzurze było ograniczenie rozpowszechniania „niebezpiecznych idei”, jednak w praktyce niejednokrotnie wywoływały efekt odwrotny do zamierzonego, ponieważ dzieła zakazane działały jak zakazany owoc – budziły ciekawość i stawały się dzięki temu jeszcze bardziej popularne i pożądane. Dziś, w dobie Internetu i bibliotek cyfrowych, możemy zdobyć niemal każdą książkę, czy więc możliwe są podobne akcje?
Książki zakazane zawsze funkcjonowały w społeczeństwie i zawsze już w nim pozostaną. Często dzieła przyjęte krytycznie z czasem zostają docenione i podniesione do rangi arcydzieł. Związane jest to ze zmianą mentalności społeczeństwa, religijności czy też postawy politycznej. Dlatego dzieła, które dzisiaj budzą kontrowersję, jutro mogą być odebrane w zupełnie inny sposób. Tak właśnie było z „Czerwonym Kapturkiem” zakazanym w Kalifornii ze względu na butelkę wina w koszyczku dla babci…
Biblioteka Zespołu Szkół Budowlanych i Plastycznych w Grudziądzu zaprasza wszystkich zainteresowanych do obejrzenia ekspozycji książek z tzw. „czarnej listy” znajdujących się w naszych zbiorach. Celem wystawy jest zwrócenie uwagi czytelnika na działanie cenzury, potrzebę wolności słowa oraz problem prześladowania ludzi za to, że czytają lub piszą książki. Być może aura tajemniczości, skandalu i etykieta zakazanego owocu będzie również zachętą do czytania, także książek, którym przypięto łatkę niepoprawności politycznej, obyczajowej lub innej.
W linku poniżej dostępna jest lista książek, które były lub nadal są z wielu powodów zakazane w różnych rejonach świata:
