Okres rozbiorów Polski (123 lata niewoli) był bardzo trudnym czasem dla Polaków. To lata wynaradawiania przez Prusy, Rosję i Austrię. To także czas próby dla Polaków żyjących bez Ojczyzny, której kilkakrotnie próbowali przywrócić wolność drogą walki narodowowyzwoleńczej. Niepowodzenia powstań listopadowego (1830/1831) i styczniowego (1863/1864), a także działania zaborców mające na celu pozbawienie narodu polskości, nie zgasiły patriotycznego zapału Polaków. W końcu po czasie niewoli mogliśmy zobaczyć Ojczyznę bez kajdan, wolną i niepodległą, co nastąpiło w wyniku zakończenia I wojny światowej w 1918 r.
W czasie rozbiorów Nasza Mała Ojczyzna, Grudziądz, znajdował się w niewoli pruskiej, która trwała prawie 148 lat (od 1772 do 1920 roku). Przez cały ten czas Polacy – Grudziądzanie walczyli o zachowanie polskiej kultury z pruskim zaborcą, który próbował zwalczać ich dążenia do odbudowy państwa polskiego: w twierdzy grudziądzkiej uwięziono łącznie 249 powstańców listopadowych, przyszłych założycieli „Gromady Grudziąż” na emigracji, zakazano używania języka polskiego w szkołach (oprócz lekcji religii, ale na krótko), wprowadzono zakaz prowadzenia rozmów telefonicznych w języku polskim, zastosowano wiele represji (więzienie, grzywna) wobec lokalnych patriotów (Wiktor Kulerski i Mieczysław Piechowski), którzy propagowali kulturę polską (rozpowszechnianie Mazurka Dąbrowskiego w „Gazecie Grudziądzkiej”) albo nawiązywali do historii Polski (obchody 200. Rocznicy zwycięstwa króla Jana III Sobieskiego pod Wiedniem).
Grudziądz nie utracił polskości dzięki „Gazecie Grudziądzkiej” (wydawanej od 1894 do 1939 r.), „Dziennikowi Grudziądzkiemu” i „Czytelni Ludowej” (od 1904 r.), a także „Kurierowi Grudziądzkiemu” (od 1910 r.). W 1914 r. nakład „Gazety Grudziądzkiej” osiągnął 128 258 egzemplarzy (był to największy nakład w czasach niewoli). Poza tym w 1894 – Witor Kulerski założył pierwszą polską drukarnię w Grudziądzu , w 1912 r. z jego inicjatywy powołano Polsko-Katolicką Partię Ludową, której celem było upolitycznienie mas chłopskich, a następnie wykorzystanie ich jako zorganizowanej siły do walki z germanizacją. W 1913 r. oddano do użytku nowoczesne Zakłady Graficzne Witora Kulerskiego w Tuszewie, a w 1918 r. powołano Polską Radę Ludową pod jego przewodnictwem. W międzyczasie Wiktor Kulerski dwukrotnie został wybrany na posła parlamentu niemieckiego (w 1902 i w 1911).
Kończy się I wojna światowa, Polska odzyskuje niepodległość. W listopadzie 1918 r. ukazała się w Grudziądzu odezwa Koła Polskiego w sejmie pruskim i w parlamencie niemieckim: Tworzymy państwo swoje – Niech żyje niepodległa zjednoczona Polska. W tym samym czasie przy ul. Toruńskiej wywieszono pierwszą polską flagę. Pod koniec 1918 r. założono w Grudziądzu oddział Polskiego Czerwonego Krzyża (postanowiono jednak przestać współpracować z Niemcami i na krótko zmieniono nazwę na Bratnia Pomoc), a na początku 1919 r. Polską Straż Miejską. W maju 1919 r. powiatowa Rada Ludowa w Grudziądzu skierowała do Kongresu Pokojowego w Paryżu petycję w sprawie zapobieżenia przymusowej germanizacji Polaków w Prusach Zachodnich. Wreszcie 28.06.1919 r. państwa koalicji podpisały z Niemcami w Wersalu traktat pokojowy (wersalski) zobowiązujący Niemcy do oddania Polsce większości ziem zaboru pruskiego wraz z Grudziądzem (parlament niemiecki ratyfikował traktat 10.01.1920 r. Dzień 23 stycznia 1920 roku był i nadal jest niezykle ważną datą w dziejach Miasta. 23.01.1920 do Grudziądza wkroczył
I Szwadron Ułanów Krechowieckich pod dowództwem gen. dywizji Stanisława Pruszyńskiego. Po 148 latach niewoli Grudziądz wrócił do Polski. Józef Włodek w imieniu władz polskich przejął zarząd miasta (prezydent) od niemieckiego nadburmistrza Petersa.
George Santayana powiedział kiedyś, że „KTO NIE PAMIĘTA HISTORII, SKAZANY JEST NA JEJ PONOWNE PRZEŻYCIE”. Nasz wspaniały gość, pan Wiesław Hawełko Wizo, w swojej książce Grudziądz, jakim go widzę z kolei stwierdził: „O HISTORII NALEŻY PAMIĘTAĆ, POD ŻADNYM POZOREM NIE NALEŻY NIĄ ŻYĆ”. Zgodnie z tą myślą pozbądźmy się jakiejkolwiek niechęci do obcych narodowości, ale pamiętajmy, kim jesteśmy, nie dajmy sobie wydrzeć polskości!
Kalendarium 148 lat niewoli Grudziądza
